Έλενα Φεράντε, η συγγραφέας – φάντασμα που είναι τελικά...

Έλενα Φεράντε, η συγγραφέας – φάντασμα που είναι τελικά άνδρας.

Δεν έχει εμφανιστεί ποτέ, δεν δίνει συνεντεύξεις, και το έργο της, με εξέχουσα την τετραλογία της Νάπολης, θριαμβεύει σε όλο τον κόσμο.

Το μυστήριο λύθηκε και αυτή είναι μια αποκάλυψη που αιφνιδιάζει: η περίφημη Έλενα Φεράντε, η συγγραφέας – μυστήριο, το σύγχρονο εκδοτικό φαινόμενο που κινητοποίησε δημοσιογράφους, ντετέκτιβ, επιστήμονες ανά τον κόσμο για να ανακαλύψουν την ταυτότητά της, είναι άνδρας…

Τι περίπτωση! Μια Nαπολιτάνα πεζογράφος, η πιο εξαγώγιμη πένα της σημερινής Ιταλίας, δημοσιεύει από το ’92 τη μια επιτυχία μετά την άλλη, χωρίς ποτέ να έχει εμφανιστεί δημόσια. Όλα αυτά τα χρόνια, κρυμμένη πίσω από το ψευδώνυμο Έλενα Φεράντε, φυλάει σαν κόρη οφθαλμού τη μάσκα της. Ούτε συναντήθηκε από κοντά με δημοσιογράφο, ούτε βέβαια φωτογραφήθηκε. Τα μόνα που δηλώνει είναι η καταγωγή και το φύλο της. Σαν να λέει, όσο πιο απροσπέλαστη η ιδιωτική ζωή μου, τόσο μεγαλύτερη η καλλιτεχνική ελευθερία μου. Οι λιγοστές της συνεντεύξεις, με εξαίρεση τη φετινή στο «Paris Review» που παραχώρησε ζωντανά στους... εκδότες της, έχουν δοθεί γραπτώς. Η Ζέιντι Σμιθ και η Τζούμπα Λαχίρι πίνουν κρασί στ’ όνομά της, αλλά η ίδια δεν συγχρωτίζεται με λογοτέχνες, είναι μια συγγραφέας-φάντασμα. Βαδίζει στα χνάρια του Σάλιντζερ και του Πίντσον, κρατιέται μακριά από το προσκήνιο. Κι όπως εκείνοι, έφτασε σιγά-σιγά να μυθοποιηθεί. συμπέρασμα αυτό, υπογράφουν έξι έγκριτοι γλωσσολόγοι που συναντήθηκαν σε μια μοναδική επιστημονική συνάντηση με οικοδεσπότη το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα και κατέληξαν στην ταυτότητα του συγγραφέα. Η επίσημη ανακοίνωση του ονόματος έγινε την Πέμπτη στην Ιταλία και «Τα Νέα» έχουν στη διάθεσή τους όλο το επιστημονικό… παρασκήνιο.

Εκείνος που γράφει τα βιβλία της Ελενα Φεράντε τόσα χρόνια δεν είναι άλλος από τον ιταλό δημοσιογράφο, συγγραφέα και σεναριογράφο Ντομένικο Σταρνόνε, σύζυγο της μεταφράστριας της διάσημης ιταλίδας λογοτέχνιδος Ανίτα Ράια.

Την ίδια την Ανίτα Ράια είχε «ενοχοποιήσει» στο παρελθόν ως τον άνθρωπο που γράφει τα μυθιστορήματα της Ελενα Φεράντε ο ιταλός δημοσιογράφος Κλαούντιο Γκάντι. Ο δημοσιογράφος είχε ερευνήσει τα οικονομικά στοιχεία του ιταλικού οίκου Edizione e/ο που εκδίδει τα μυθιστορήματα της Φεράντε και την οικονομική κατάσταση της ίδιας της μεταφράστριας.

Οπως προέκυψε από αυτή την έρευνα, τα έσοδα της Ανίτα Ράια ήταν δυσθεώρητα για μια μεταφράστρια βιβλίων στη Ρώμη. Η Ράια απέκτησε μετά την επιτυχία του πρώτου βιβλίου τής… Φεράντε ένα διαμέρισμα επτά δωματίων στο ακριβό προάστιο της Ρώμης, Βίλα Τορλόνια, και έναν χρόνο μετά αγόρασε και μια εξοχική κατοικία στην Τοσκάνη.

Ωστόσο η εξήγηση τελικά ήταν απλούστερη. Τα μυθιστορήματα τα έγραφε ο άνδρας της!

Εξήγηση που βέβαια πιθανότατα θα δυσαρεστήσει εκείνους που διάβαζαν τα γυναικεία ψυχογραφήματα της Ελενα Φεράντε και τώρα θα πρέπει να αποδεχτούν ότι είναι άνδρας…

Τα παραπάνω θα ανακοινώσουν αύριο σε επίσημη επιστημονική συνάντηση οι έξι έγκριτοι γλωσσολόγοι που συναντήθηκαν και ερεύνησαν ο καθένας με δική του μεθοδολογία το θέμα, για να καταλήξουν όλοι στο ίδιο συμπέρασμα: ο συγγραφέας των βιβλίων της Φεράντε είναι ο Ντομένικο Σταρνόνε!

Η αποκάλυψη

Αυτό αποκαλύπτει στα «ΝΕΑ» ο ένας εκ των ερευνητών, ο καθηγητής Υπολογιστικής και Ποσοτικής Γλωσσολογίας Γιώργος Μικρός από το Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά; Δύο καθηγητές από το Πανεπιστήμιο της Πάντοβα (μια στατιστικολόγος, η Arjuna Tuzzi, και o γλωσσολόγος Michele Cortelazzo) οργάνωσαν ένα διεθνές ερευνητικό συμπόσιο με στόχο να αποκαλυφθεί η πραγματική ταυτότητα της διάσημης ιταλίδας συγγραφέως με το ψευδώνυμο Ελενα Φεράντε, αλλά και να τοποθετηθούν τα έργα της στο ευρύτερο πλαίσιο της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας.

Ο απώτερος στόχος είναι να αναλυθεί το «προφίλ» της Ελενα Φεράντε: να διερευνηθεί ποιοι είναι οι συγγραφείς που τα έργα τους μοιάζουν περισσότερο με τα δικά της, καθώς και να διερευνηθεί πόσο ισχυρή είναι η σύνδεση των έργων της με αυτά άλλων συγγραφέων από τη Νάπολι. Οι γλωσσολόγοι συνέκριναν σώμα κειμένων αναφοράς που αποτελείται από 150 λογοτεχνικά έργα 40 σύγχρονων ιταλών λογοτεχνών.

«Το ερευνητικό αυτό συνέδριο για την ταυτότητα της Ελενα Φεράντε αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία να ευαισθητοποιηθεί η ερευνητική κοινότητα για το πώς οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορούν να συνεισφέρουν πολλαπλά στη φιλολογική έρευνα και την ανάλυση των λογοτεχνικών κειμένων» λέει ο Γιώργος Μικρός εξηγώντας στα «ΝΕΑ» πως ανέπτυξε τρία διαφορετικά επιστημονικά μοντέλα για να απομονώσει πρώτα το φύλο τής (του) συγγραφέως, μετά την ηλικία της (του) και στη συνέχεια την περιοχή όπου κατοικεί.

Επιστήμη πραγματικά συναρπαστική και με άμεση εφαρμογή στην εγκληματολογία και τη σύγχρονη ανάλυψη προσωπικοτήτων από τα γραπτά τους.

«Αναλύσαμε υφομετρικά τα κείμενα της Ελενα Φεράντε και να τα συγκρίναμε με τα κείμενα των 39 πιο γνωστών σύγχρονων ιταλών λογοτεχνών» λέει ο Γιώργος Μικρός.

Οι μεθοδολογίες

«Εργαστήκαμε με διαφορετικές μεθοδολογίες και εργαλεία, αλλά όλοι καταλήξαμε στο ίδιο συμπέρασμα. Ο συγγραφέας πίσω από το ψευδώνυμο Ελενα Φεράντε είναι ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Ντομένικο Σταρνόνε. Η προσέγγιση που εγώ ακολούθησα βασίζεται σε αυτό που ονομάζουμε «author profling», δηλαδή την αυτόματη ανάλυση των χαρακτηριστικών του συγγραφέα όπως το φύλο, η ηλικία και ο τόπος καταγωγής» συνεχίζει.

Και εξηγεί: «Ανέπτυξα αλγόριθμους που εντόπισαν αυτόματα, αναλύοντας τη συχνότητα των λέξεων και των γραμμάτων στα κείμενα της Φεράντε, τόσο το φύλο όσο και την ηλικία και τον τόπο καταγωγής. Η στατιστική ανάλυση αποκάλυψε ότι η Φεράντε είναι άνδρας, με ηλικία πάνω από 60, κατάγεται από τη Νότια Ιταλία και ειδικότερα από την πόλη Saviano. Το πλέγμα αυτό χαρακτηριστικών προσδιορίζει ως μοναδικό υποψήφιο τον Ντομένικο Σταρνόνε, συγγραφέα και δημοσιογράφο, η γυναίκα του οποίου Ανίτα Ράια δουλεύει ως μεταφράστρια στον ίδιο εκδοτικό οίκο που εκδίδει τα βιβλία της Φεράντε».

«Ο ίδιος ο Σταρνόνε έχει πληροφορηθεί για την επικείμενη ανακοίνωση του Πανεπιστημίου της Πάντοβα και είναι έξω φρενών» λέει στα «ΝΕΑ» μέλος της επιστημονικής αντιπροσωπείας.

Ολα τα όμορφα… μυστήρια, όμως, φαίνεται ότι έχουν ένα τέλος.

Ας μάθουμε ποιά είναι...

Κυρίαρχο θέμα στα βιβλία της Φεράντε, σχεδόν εμμονή, είναι το πώς διαμορφώνονται οι γυναίκες από το κοινωνικό περιβάλλον τους. Πώς παλεύουν να αντεπεξέλθουν σε πολλαπλούς ρόλους, ενώ διεκδικούν να κρατήσουν ένα κομμάτι του εαυτού τους αδέσμευτο. Η εμπειρία τού να είσαι γυναίκα, αυτός είναι ο θεμέλιος λίθος του έργου της. Μια διόλου ροζ εμπειρία, με άφθονες δόσεις βίας και ταπείνωσης απ’ ό,τι φαίνεται. Στην Ελλάδα είχαμε την ευκαιρία να πάρουμε αμέσως μυρωδιά από τη γραφή της χάρη σ’ έναν μικρό εκδοτικό οίκο που τη δεκαετία του ’90 ανοιγόταν στη σύγχρονη ιταλική πεζογραφία, τον Perugia. Από αυτόν κυκλοφόρησε το ’97 το πρώτο της μυθιστόρημα «Βάναυση Αγάπη» (μτφρ. Π. Σκόνδρας), το αφιερωμένο στη μητέρα της. Όπως έχει δηλώσει η Φεράντε, από τα 15 της ήδη είχε ξεκινήσει να γράφει ιστορίες για γενναία κορίτσια σε μεγάλους μπελάδες, έχοντας άντρες συγγραφείς για πρότυπα. Προτιμούσε να μιμηθεί τον Νταφόε, τον Φίλντινγκ, τον Ντοστογιέφσκι, τον Τολστόι, παρά την Τζέιν Όστιν ή τις αδελφές Μπροντέ. Άργησε να θεωρήσει κάποιο από τα γραπτά της δημοσιεύσιμο. Από το ντεμπούτο της, όμως, έδειξε πως, είτε μιλά για την πατριαρχική ναπολιτάνικη κοινωνία είτε για τα σεξουαλικά απωθημένα των ηρωίδων της, μπορεί να χτίσει με την πρόζα της μια πνιγηρή ατμόσφαιρα, απειλητική ακόμα και για τον αναγνώστη.

Έπειτα από μια δεκαετία σιωπής, το 2002, βλέπει το φως στην Ιταλία ένα ακόμα μυθιστόρημά της, από τα πιο πολυμεταφρασμένα της σήμερα, το «Μέρες Εγκατάλειψης». Εδώ κυκλοφόρησε δυο χρόνια αργότερα, με την εγγύηση μάλιστα της Άγρας (μτφρ. Σ. Παπασταύρου). Με θυμάμαι να γαντζώνομαι πάνω του, από την πρώτη κιόλας παράγραφο: «Ένα απόγευμα του Απρίλη, αμέσως μετά το φαγητό, ο άντρας μου μού ανακοίνωσε ότι ήθελε να με παρατήσει. Αυτό το έκανε καθώς μαζεύαμε το τραπέζι, τα παιδιά τσακώνονταν ως συνήθως στο διπλανό δωμάτιο και το σκυλί ονειρευόταν γρυλίζοντας πλάι στο καλοριφέρ. Μου είπε ότι ήταν μπερδεμένος, ότι περνούσε δύσκολες στιγμές, ότι ένιωθε κουρασμένος, ανικανοποίητος, ως και τιποτένιος ακόμα...». Η Όλγα, επίδοξη συγγραφέας και αφηγήτρια της ιστορίας, έπειτα από δεκαπέντε χρόνια ανέφελου οικογενειακού βίου, στέκεται αποσβολωμένη δίπλα στον νεροχύτη, αντιμέτωπη με τον χειρότερο εφιάλτη της: ότι θα καταντήσει σαν εκείνη τη γυναικούλα από τη Νάπολη, την «κακομοίρα» των παιδικών της χρόνων, που σήκωνε τη γειτονιά στο πόδι, σπαράζοντας για τον άπιστο άντρα της.

Η συζυγική προδοσία έχει προσφέρει στη λογοτεχνία και αριστουργήματα και έργα του συρμού. Πώς να πρωτοτυπήσει κανείς, γράφοντας για κάτι τόσο τετριμμένο; Όποιος κι αν υπογράφει ως Έλενα Φεράντε, διάλεξε να ενστερνιστεί τη φωνή μιας σύγχρονης Μήδειας και να καταγράψει, με λαχανιαστό ρυθμό, μέρα με τη μέρα, το φλερτ μιας εγκαταλελειμμένης γυναίκας με την τρέλα, σκαλίζοντας τον ψυχισμό της όλο και βαθύτερα. Αποψιλωμένες από φιοριτούρες κι από μελοδραματικές κορώνες, οι «Μέρες Εγκατάλειψης» ζωντανεύουν μια γυναίκα ρημαγμένη και ταυτόχρονα επιθετική, όχι μόνο απέναντι στον πρώην σύντροφό της αλλά και στον εαυτό της, και στα ίδια της τα παιδιά. Κι όμως, τι ανακούφιση, στο τέλος τον τόνο δίνουν η γαλήνη και η αισιοδοξία.

Με τον καιρό, στα πρώτα μυθιστορήματα της Φεράντε ήρθαν να προστεθούν κι άλλα. Το έργο της άρχισε να μεταφράζεται στ’ αγγλικά, να διαβάζεται από περισσότερους, να διεκδικεί βραβεία, όπως το διεθνές IMPAC ή το ιταλικό Strega, χωρίς κανείς να γνωρίζει ποιος είναι, πώς μοιάζει, πώς ζει ο άνθρωπος που το δημιούργησε. Να, λοιπόν, που κάποια βιβλία μπορούν να σταθούν χωρίς δεκανίκια. Κρίνοντας, ωστόσο, από τον χαμό που έγινε πρόσφατα στις Ηνωμένες Πολιτείες, αν συνοδεύονται και από ένα πέπλο μυστηρίου, ακόμα καλύτερα.

Τα μυθιστορήματα με τα οποία η Φεράντε θριάμβευσε στον αγγλοσαξονικό κόσμο είναι αυτά που συνθέτουν την τετραλογία της Νάπολης: «My brilliant friend», «The story of a new name», «Those who leave and those who stay», «The story of the lost child». Και τα τέσσερα παρακολουθούν τις ζωές δύο χαρισματικών φιλενάδων, της Έλενα και της Λίλα, από τα παιδικά τους χρόνια σε μια ναπολιτάνικη φτωχογειτονιά ως την ωριμότητά τους, μακριά από το μισογύνικο και βίαιο περιβάλλον της γενέτειράς τους. Μπορεί κανείς να απαλλαγεί από το παρελθόν του; Αδύνατον, λέει με τον τρόπο της η Φεράντε, ενώ ξεδιπλώνει τις εσωτερικές μάχες που είναι καταδικασμένα να δίνουν μεγαλώνοντας αυτά τα έξυπνα, φιλόδοξα και μορφωμένα κορίτσια, αντιμέτωπα με τις τραυματικές αναμνήσεις τους. Επικεντρωμένη στη γυναικεία φιλία, με όλους τους ανταγωνισμούς και τις αντιζηλίες που ελλοχεύουν μέσα της, η τετραλογία της Νάπολης αποτελεί ταυτόχρονα μια τεράστια τοιχογραφία, ένα πολυπρόσωπο ανθρώπινο μωσαϊκό, από το οποίο αναδύονται μια σειρά από κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές αλλαγές που σημάδεψαν την Ιταλία του Νότου από το ’45 ως τις μέρες μας.

Ο πρώτος τόμος είχε προταθεί σε διάφορα εκδοτικά στην Ελλάδα αλλά, μεσούσης της κρίσης, αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη. Να, όμως, που η πλημμυρίδα των θετικών κριτικών και των δημοσιευμάτων για το φαινόμενο Φεράντε λειτούργησε και εδώ σαν πολιορκητικός κριός. Το «L’ amica geniale», όπως είναι ο πρωτότυπος τίτλος του, θα κυκλοφορήσει από τον Πατάκη μέσα στο 2016, κι αν περπατήσει, θα πάρουν σειρά και οι επόμενοι. Η Δήμητρα Δότση, που ανέλαβε να το μεταφράσει, ισχυρίζεται πως «έτσι κι αρχίσεις να το διαβάζεις, εθίζεσαι, είναι αδύνατον να το αφήσεις απ’ τα χέρια σου. Η Έλενα και η Λίλα είναι φτιαγμένες από την ίδια πάστα με την Όλγα του “Μέρες Eγκατάλειψης”, αλλά η Φεράντε δεν εστιάζει μόνο στον ψυχικό τους κόσμο. Γύρω τους τοποτεθεί δεκάδες δευτεραγωνιστές –τα ονόματά τους καλύπτουν σελίδες!–, εγκιβωτίζοντας στο μυθιστόρημα πολλές ιστορίες που τρέχουν παράλληλα και που, αντί να σε αποπροσανατολίζουν, σε συνεπαίρνουν. Η πλοκή ξεκινά με τη μυστηριώδη εξαφάνιση της Λίλα, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη πίσω της, και με την απόφαση της φίλης της, που είναι συγγραφέας, να ανασυστήσει σε βιβλίο τη διαδρομή τους. Ο πρώτος τόμος καλύπτει τα παιδικά κι εφηβικά τους χρόνια, φτάνοντας ως τον γάμο της Λίλα στα δεκάξι της και, με το που τον τελειώνεις, ανυπομονείς για τη συνέχεια».

Σύμφωνα με τη Δότση, πάνω που το σούσουρο είχε κοπάσει κάπως, η διεθνής επιτυχία της Φεράντε ερέθισε ακόμα περισσότερο την περιέργεια των Ιταλών. Οι φήμες οργιάζουν, κάποιοι υποψιάζονται πως πρόκειται για άντρα, για τον Ιταλό μυθιστοριογράφο Ντομένικο Σταρνόνε, κάποιοι λένε πως πίσω της κρύβεται ολόκληρη ομάδα, άλλοι στρέφουν το βλέμμα προς το ζεύγος Φέρι, εκδότες της και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Τίποτα δεν έχει επιβεβαιωθεί. Την περασμένη άνοιξη, στη συνέντευξή της στο «Paris Review», η Έλενα Φεράντε ομολογούσε ότι στην αρχή η απόφασή της να απέχει από τη δημοσιότητα οφειλόταν σε συστολή – «φοβόμουν να βγω από το καβούκι μου». Στην πορεία, εντούτοις, έφτασε να νιώθει πολύ εχθρικά απέναντι στα ΜΜΕ. Κι αυτό όχι μόνο επειδή τα τελευταία αξιολογούν τα λογοτεχνικά έργα ανάλογα με την αίγλη του δημιουργού τους σε πεδία εξω-λογοτεχνικά αλλά και επειδή, όταν δεν παρουσιάζεται με σάρκα και οστά ο συγγραφέας μπροστά τους, φροντίζουν να τον επινοούν.

Ο Σάντρο και η Σάντρα Φέρι των Editioni E/O, ενός από τους σοβαρότερους οίκους στην Ιταλία, ισχυρίζονται πως παραμονές της κυκλοφορίας του «Βάναυση Αγάπη» έλαβαν από τη Φεράντε ένα γράμμα όπου τους ξεκαθάριζε τα εξής: «Έκανα ήδη πολλά γι’ αυτήν την ιστορία: την έγραψα. Αν το βιβλίο αξίζει κάτι, είναι αρκετό. Δεν πρόκειται να πάρω μέρος σε συζητήσεις και παρουσιάσεις, αν με καλέσουν. Δεν θα πάω να παραλάβω κανένα βραβείο, αν μου δοθεί. Δεν θα προωθήσω το βιβλίο, ειδικά στην τηλεόραση, ούτε στην Ιταλία αλλά ούτε κι έξω, αν τυχόν χρειαστεί. Θα παραχωρώ μόνο γραπτές συνεντεύξεις, αλλά θα προτιμούσα να περιοριστούν στο ελάχιστο. Έχω δεσμευτεί απολύτως γι’ αυτό απέναντι στον εαυτό μου και την οικογένειά μου. Ελπίζω να μην πιεστώ ν’ αλλάξω άποψη. Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό ίσως θα προκαλέσει κάποιες δυσκολίες στον εκδοτικό οίκο. Σέβομαι πολύ τη δουλειά σας, σας συμπάθησα και τους δυο αμέσως και δεν θέλω να προκαλέσω προβλήματα. Αν δεν θέλετε να με υποστηρίξετε από δω και πέρα, πείτε το μου, θα καταλάβω». Στο ίδιο γράμμα, σύμφωνα με τους εκδότες της πάντα, η Φεράντε επέμενε: «Πιστεύω πως τα βιβλία, αφού γραφτούν, δεν έχουν ανάγκη τον συγγραφέα τους. Αν έχουν να πουν κάτι, αργά ή γρήγορα θα βρουν αναγνώστες, αν δεν έχουν, δεν θα βρουν...»

Πηγές: Το βήμα & lifo